ትናንት ከጠፉት ቋንቋዎች ተምረን ያሉንን እንጠብቅ በተሾመ ብርሃኑ ከማል በአገራችንም ሆነ በዓለማችን በሺዎች የሚቆጠሩ ቋንቋዎች ሲኖሩ ከእነዚህም ውስጥ ወደፊት በዚህ ጽሑፍ በዝርዝር እንደምንመለከተው በርካታ ቋንቋዎች ሞተዋል፣ ሌሎች በርካታ ቋንቋዎችንም ለመሞት እያጣጣሩ ይገኛሉ፡፡ ለመሞት ከሚያጣጥሩት ቋንቋዎች ውስጥ የአገራችን ቋንቋዎች ይገኙበታል፡፡ በዚህ ክፍል የበለጠ ትኩረት የሚደረግበት ተወልጄ ቋንቋዎች (ነበር ቋንቋዎች)፣ ቋንቋዎችን መጠበቅ፣ ባህሎችን መጠበቅ ነው፡፡ በፍጥነት እየጠፉ የሚገኙ ነበር ቋንቋዎች ትኩረት ሊሰጣቸው ይገባል፣ የቋንቋ መሞት፣ የነበር ቋንቋዎች መጥፋት ምክንያቶች፣ ኢትዮጵያ የነበር ቋንቋዎች አገር መሆኗ ይተነተናሉ፡፡
በአገራችንም ሆነ በዓለማችን በሺዎች የሚቆጠሩ ቋንቋዎች ሲኖሩ ከእነዚህም ውስጥ ወደፊት በዚህ ጽሑፍ በዝርዝር እንደምንመለከተው በርካታ ቋንቋዎች ሞተዋል፣ ሌሎች በርካታ ቋንቋዎችንም ለመሞት እያጣጣሩ ይገኛሉ፡፡ ለመሞት ከሚያጣጥሩት ቋንቋዎች ውስጥ የአገራችን ቋንቋዎች ይገኙበታል፡፡ ነገሮችን ሰፋ አድርጎ ለማየት ግን በመጀመሪያ ቋንቋ ምንድነው? ቋንቋ ማለት በጥቅሉ ሲፈታ ፍጥረታት ሐሳባቸውን የሚገልጹበት የተለመደ የንግግር፣ ወይም የጽሑፍ ምልክቶች ሥርዓት ነው። የቋንቋ ዓይነተኛ ተግባር ማግባባት ሲሆን የማንነት፣ የምኞትና የስሜት መግለጫ ነው፡፡ ቋንቋ ማለት ከዚህም በተጨማሪ ፍጥረታት ሐሳባቸውን በመናገር ወይም በምልክት የሚገልጹበት መሣሪያ ነው፡፡ አንዱ የቋንቋ ተግባር ራስን መግለጽ ሲሆን እያንዳንዱ ሰው ቋንቋውን ከባህሪው ጋር አስማምቶ ያቀርባል፡፡ ቋንቋን እሴቶችን፣ ማኅበራዊ ሕጎችን፣ ባህላዊ ደንቦችን፣ ለማስተላለፍ የሚችል ከፍተኛ መሣሪያ ነው፡፡ ያለ ቋንቋ ምንም ማሰብና ሐሳብን ማስተላለፍም አይቻልም፡፡ ሰዎች በቋንቋቸው ካልተናገሩ፣ ካላሰቡና ካላለሙ በስተቀር አንድን ሰው በጥልቀት መረዳት ይሳናቸዋል፡፡ ሁለት የተለያዩ ቋንቋ የሚናገሩ ሰዎች አንደኛው የሌላውን ቋንቋ ለመስማትና ሰምቶም ለመናገር ካልቻለ በስተቀር መረዳዳት አይችሉም፡፡ ‹‹ቋንቋ ራሱን የሰውን መሠረታዊ ሐሳቦች ይቀርፃል›› ብለው የሚያምኑ በሰሎች አሉ፡፡ ቋንቋ በመሠረቱ የሰው ልጅ ከራሱ፣ ከአንዱና ከሰፊው ዓለም ጋር የሚገናኝበት ሚዲያ ነው። በአጠቃላይ ቋንቋ መግባቢያ ነው። ቋንቋ የተዋቀረ ነው። ቋንቋ ትውልድ ነው። ቋንቋ ተለዋዋጭ ነው።
ተወልጄ ወይም ነበር ቋንቋዎች (Indigenous Language)፣ ማለትም በአንድ አካባቢ ከጥንት ጀምሮ ይኖሩ የነበሩ ማኅበረሰቦች የሚናገሩት ነው፡፡ የትኛውም ሕዝብ፣ ብሔረሰብ ወይም ማኅበረሰብ እንደ ባህላዊ የጎሳ የመሬት ይገባኛል ጥያቄያቸው የሚያዩትን የተወሰነ ክልል ወይም ቦታ በመጥቀስ ተወላጅ ነው ሊባል ይችላል። ነበር ቋንቋዎች በነበር ሕዝብ ቢነገሩም ብሔራዊ ቋንቋም ሆነ የሥራ ቋንቋዎች ላይሆኑ ይችላሉ፡፡ ተወልጄ (ነበር) ቋንቋዎች በሚከተሉት ባህሪያትሊታወቁ ይችላሉ ሀ. ከቅድመ አያቶች ግዛቶችና በእነዚህ አካባቢዎች ከሚገኙ የተፈጥሮ ሀብቶች ጋር ቅርበት መኖር፣ ለ. እንደ የተለየ የባህል ቡድን አባላት ራስን መለየትና ሌሎችን መለየት፣ ሐ. የአገሬው ተወላጅ ቋንቋ፣ ብዙውን ጊዜ ከብሔራዊ ቋንቋ የተለየ መሆን፣ መ. የራሳቸው ባህላዊ፣ ማኅበራዊና ፖለቲካዊ ተቋማት መኖር፣ ሠ. በዋናነት መተዳደሪያ ተኮር ማድረግ። ይህም ሆኖ የነበር ቋንቋ ተናጋሪዎች ወይም የአገሬው ተወላጆች በተለያዩ አገሮች ውስጥ እንደ ‹‹የአገሬው ተወላጆች››፣ ‹‹አናሳ ብሔረሰቦች››፣ ‹‹የተመረጡ ነገዶች›› ወይም ‹‹የጎሳ ቡድኖች›› በሚሉት ቃላት ሊጠሩ ይችላሉ። የተባበሩት መንግሥታት ተወላጄ ቋንቋዎች ከአንድ ክልል ጋር ባላቸው ታሪካዊ ግንኙነትና ከሌሎች ሕዝቦች ባላቸው ባህላዊ ወይም ታሪካዊ ልዩነት እንዳይጠፉ በተለየ ዓለም አቀፍ ወይም ብሔራዊ ሕግ ልዩ ጥበቃ እንዲደረግላቸው ይደነግጋል፡፡ ይህ ሕግ የተወሰኑ ተወላጆች ከቅኝ ገዥ ሕዝቦች ወይም በፖለቲካዊ የበላይነት ባላቸው የተለያዩ ብሔር ብሔረሰቦች የተፈጠሩ ብሔር ብሔረሰቦች ለብዝበዛ፣ መገለልና ጭቆና ተጋላጭ ናቸው በሚል ድምዳሜ ላይ የተመሠረተ ነው። በዓለም አቀፍ ሕግ መሠረት ልዩ የሆነ የፖለቲካ መብቶች ስብስብ በዓለም አቀፍ ድርጅቶች እንደ የተባበሩት መንግሥታት፣ የዓለም የሥራ ድርጅትና የዓለም ባንክ ተቀምጧል።
የአገሬው ተወላጆች በአሁኑ ጊዜ 96 በመቶው የዓለም 6,700 ቋንቋዎች የሚናገሩት ከዓለም ሕዝብ ሦስት በመቶው ብቻ ነው። ምንም እንኳን የአገሬው ተወላጆች ከዓለም ሕዝብ ከስድስት በመቶ በታች ቢሆኑም ከ4,000 በላይ የዓለም ቋንቋዎችን ይናገራሉ፡፡ ወግ አጥባቂ ግምቶች እንደሚጠቁሙት በ2,100 ከዓለም ቋንቋዎች ከግማሽ በላይ የሚሆኑት ሊጠፉ ይችላሉ፡፡ አንዳንዶቹም ለተሻለ ግንኙነት ተቀራርቦ መኖር መጥፋት አለባቸው። ሌሎች ሥሌቶች ደግሞ እስከ 95 በመቶ የሚሆነው የዓለም ቋንቋዎች በዚህ መቶ ዘመን መገባደጃ ላይ ሊጠፉ ወይም ለከፋ አደጋ ሊጋለጡ እንደሚችሉ ይተነብያሉ። በአደጋ ላይ የሚገኙት አብዛኛዎቹ ቋንቋዎች የአገር በቀል ቋንቋዎች ናቸው። በየሁለት ሳምንቱ አንድ አገር በቀል ቋንቋ እንደሚሞት ይገመታል። የአገሬው ተወላጅ ቋንቋዎች የመገናኛ ዘዴዎች ብቻ ሳይሆኑ በሺሕ ዓመታት ውስጥ የተገነቡ ሰፊና ውስብስብ የዕውቀት ሥርዓቶች ናቸው፡፡ የአገሬው ተወላጆች ማንነት፣ ባህሎቻቸው፣ ዓለማዊ አመለካከቶቻቸውና ራዕዮቻቸው ተጠብቆ የራስን ዕድል በራስ የመወሰን መገለጫ ናቸው። የአገሬው ተወላጅ ቋንቋዎች ሥጋት ውስጥ ሲገቡ፣ የአገሬው ተወላጆችም እንዲሁ ናቸው። አደጋው የቅኝ ግዛትና የቅኝ ገዥ ልማዶች ቀጥተኛ መዘዝ የአገሬው ተወላጆች፣ ባህሎቻቸውና ቋንቋዎች መጥፋት ምክንያት ነው። የመዋሀድ ፖሊሲዎች፣ መሬቶችን መውረስ፣ አድሎዓዊ ሕጎችና ድርጊቶች፣ በሁሉም ክልሎች ያሉ አገር በቀል ቋንቋዎች የመጥፋት አደጋ ተጋርጦባቸዋል። ይህ ደግሞ በግሎባላይዜሽንና በባህል የበላይ የሆኑ ጥቂት ቋንቋዎች መበራከታቸው የበለጠ ተባብሷል። ከጊዜ ወደ ጊዜ ቋንቋዎች በወላጆች ለልጆቻቸው አይተላለፉም። ነበር ቋንቋዎች መቀጠል አለባቸው ብለው የሚሞግቱ ደግሞ የብዝኃ ሕይወት መጥፋትና የአየር ንብረት ለውጥን መፍታት አስፈላጊ እንደሆነው ሁሉ የአገር በቀል ቋንቋዎችን ማደስ የባህል፣ ወግና ታሪክን ቀጣይነትና ሥርጭት ለማረጋገጥ አስፈላጊ መሆኑን ያስረዳሉ፡፡ ‹‹የአገሬው ተወላጆችን ባህላዊ ማንነትና ክብር ለመጠበቅና ባህላዊ ቅርሶቻቸውን ለመጠበቅ የአገሬው ተወላጅ ቋንቋዎችን ማዳን ወሳኝ ነው፡፡ በዋጋ ሊተመን የማይችል ጥበብን፣ ባህላዊ ዕውቀትን፣ የጥበብና የውበት መግለጫዎችን ማቆየት ነው፣ እናም ይህን እንዳንጠፋ ማረጋገጥ አለብን፤›› ሲሉ ይሰማሉ፡፡ ቀደም ሲል እንደተገለጸው ነበር ቋንቋዎች በየማኅበረሰባቸው ውስጥ እጅግ የላቀ ታሪካዊ ጠቀሜታ አላቸው። ነበር ቋንቋዎችን ማዳከም ብሎም ማጥፋት አብዛኛው ይህ ከባህላዊ ዕልቂትና ከግዳጅ ውህደት ጋር የተያያዘ ነው። የአገሬው ተወላጅ ቋንቋዎች የአገሬው ተወላጆች ባህል ዋና አካል ናቸው። የአገሬው ተወላጆች ቋንቋ ጥበቃ አስፈላጊ የሆነበት ሌላው ምክንያት የአገሬው ተወላጅ ባህል አስፈላጊ አካል ነው። ለምሳሌ፣ በብዙ ተወላጆች፣ ማኅበረሰቦችና ማኅበረሰቦች የቃል ታሪክ የትውልድ ዕውቀትን የማስተላለፍ ዋና ዘዴዎች አንዱ ነው። ይህ ከትክክለኛ ታሪክ እስከ ዘፈኖች፣ ግጥሞች ወይም ታሪኮች ማንኛውንም ነገር ሊያካትት ይችላል። ይሁን እንጂ ቋንቋ የአገሬው ተወላጆች ባህል ዋና አካል የሆነበት ምክንያት የአገር ተወላጆች ታሪክ መተረክ ብቻ አይደለም። በቋንቋዎች ውስጥ የተከማቸ የበለፀገና ልዩ መረጃ የተፈጥሮን ዓለም የሚመለከት ነው።
የተባበሩት መንግሥታት ድርጅት በየሁለት ሳምንቱ አንድ ቋንቋ ‹‹ይሞታል›› ሲል ይገምታል፡፡ ሌሎች ምንጮች እንደሚገምቱት በሚቀጥለው መቶ ዘመን በምድር ላይ ከሚነገሩት ቋንቋዎች ከ50 በመቶ እስከ 90 በመቶ የሚሆኑት መጥፋት ይጀምራሉ። በካናዳ ከሚገኙ የአገሬው ተወላጅ ቋንቋዎች ጋር በተያያዘ፣ እዚያ ከሚነገሩት የአገሬው ተወላጅ ቋንቋዎች ውስጥ ሦስት አራተኛው ‹‹በከባዱ››፣ ‘በወሳኝነት’ ወይም ‘በእርግጠኝነት’ ለአደጋ ተጋልጠዋል። የቀሩት ሩብ የአገሬው ተወላጅ ቋንቋዎች ተጋላጭ ተብለው እየተሰየሙ ነው። እነዚህ ቁጥሮችና ስታቲስቲክስ በጣም አሳሳቢ ናቸው፣ ነገር ግን ዓለም በዲጂታይዝድ እየሆነች ስትሄድ፣ እነዚህን አስፈላጊ ቋንቋዎች ለማስተማርና ለመጠበቅ ብዙ ሐብቶች እየተዘጋጁ ነው። የአገሬው ተወላጆች የቋንቋ መብቶች የተባበሩት መንግሥታት የብሔረሰቦች መብት መግለጫ አንቀጽ 13 እንደገለጸው ተወላጆች ቋንቋቸውን፣ የቃል ባህላቸውን፣ የአጻጻፍ ሥርዓታቸውንና ሥነ ጽሑፎቻቸውን የማደስ፣ የመጠቀም፣ የማሳደግና ለትውልድ የማስተላለፍ መብት አላቸው። በተጨማሪም መንግሥታት ይህንን መብት ለመጠበቅ በፖለቲካዊ፣ ሕጋዊና አስተዳደራዊ ሒደቶች ውስጥ መተርጎምን ጨምሮ ውጤታማ ዕርምጃዎችን እንዲወስዱ ይደነግጋል። አንቀጽ 14 እና 16 የአገሬው ተወላጆች የትምህርት ሥርዓታቸውንና ሚዲያቸውን በራሳቸው ቋንቋ የመመሥረትና በቋንቋቸው የመማር መብት አላቸው። የአገሬው ተወላጆች የቋንቋ መብቶች በዓለም አቀፍ የሥራ ድርጅት ተወላጆችና ጎሳ ሕዝቦች ስምምነት (ቁጥር 169) ሥር ተረጋግጠዋል። ሌሎች አግባብነት ያላቸው ዓለም አቀፍ ሰነዶች ዓለም አቀፍ የኢኮኖሚ፣ የማኅበራዊና የባህል መብቶች ስምምነትና የሕፃናት መብቶች ኮንቬንሽንና ሌሎችም ናቸው። የአገር በቀል ቋንቋዎችን ማነቃቃትና ማጎልበት አንዳንድ ተወላጆች በራሳቸው ተነሳሽነት ቋንቋቸውን በተሳካ ሁኔታ በማደስና በማዳበር ላይ ይገኛሉ። የሃዋይ ተወላጆች በ1970ዎቹ ዓ.ም. ሊጠፋ አፋፍ ላይ የነበረውን ቋንቋቸውን እንደገና ለማደስ የሃዋይ ቋንቋን መካከለኛ ትምህርት ሥርዓተ ትምህርቱ ሙሉ በሙሉ በሃዋይኛ የሚያስተምር የሕዝብ ትምህርት ቤቶችን አስተዋውቀዋል። በሩሲያ ፌዴሬሽን ውስጥ በካምቻትካ ውስጥ የኢቴልሜን ቋንቋን በተመለከተ በመንግሥትና በአገሬው ተወላጆች መካከል በተደረገው ርብርብ መልካም ውጤት እየታየ እንደሆነ መረጃዎች ያመለክታሉ፡፡ እዚያም፣ ሕገ መንግሥታዊ መብቶችን መሠረት በማድረግ፣ የካምቻትካን መንግሥት በትምህርት ቤት ውስጥ ከሚገኙ አገር በቀል የቋንቋ ክፍሎች በተጨማሪ የተለያዩ የአፍ መፍቻ ቋንቋ ልማት ፕሮግራሞችን እንደ የመገናኛ ብዙኃን ሥርጭትና የባህል ውድድሮችን ጀምሯል። ከዚሁ ጎን ለጎን በማኅበረሰብ የሚመሩ ተነሳሽነት አዳዲስ የቴክኖሎጂ ዕድሎችን በመጠቀም አገር በቀል የቋንቋ ዘፈኖችን በኦንላይን የሙዚቃ ቻናሎችና የስማርትፎን አፕሊኬሽኖች በኢቴልመን ለማሠራጨት ችለዋል። አብዛኞቹ መንግሥታት የቋንቋ ችግርን ስለሚያውቁ ችግሩን ለመፍታት ሕጎችን፣ ፖሊሲዎችንና ፕሮግራሞችን አውጥተዋል። ይሁን እንጂ የበለጠ ጥረት ማድረግ ያስፈልጋል፡፡ በቺሊ ውስጥ ዘጠኝ የአገሬው ተወላጅ ቋንቋዎችን ለመጠበቅ ያተኮሩ ሕጎችና ፖሊሲዎች አሉ ነገር ግን አራቱን ቋንቋዎች በትምህርት ቤቶች ውስጥ ማስተማር ብቻ የሚፈቅደውና ከ20 በመቶ በላይ የአገሬው ተወላጅ ተማሪዎች ሲኖሩ ብቻ ነው፡፡ የተባበሩት መንግሥታት ድርጅት የነበር ቋንቋዎች ጉዳዮች ቋሚ ፎረም በአገር በቀል ቋንቋዎች ላይ ለሚሰነዘሩ ዛቻዎች ትኩረት በመስጠት ቋንቋዎችን ለማስተዋወቅና ለመጠበቅ ዕርምጃዎችን እንዲወስድ ግፊት አድርጓል። እ.ኤ.አ. በ2003 መጀመሪያ ላይ፣ ቋሚ ፎረም መንግሥታት በአገር ውስጥ የተወልጄ መመርያ ግዛቶች ውስጥ በሕዝብ አስተዳደር ውስጥ የአገሬው ነበር ቋንቋዎችን እንዲያስተዋውቁ ሐሳብ አቅርቧል። እ.ኤ.አ. በ2005 ፎረሙ የተባበሩት መንግሥታት ድርጅት መሥሪያ ቤቶች ተግባራቸውን በአገር በቀል ቋንቋዎች በሚታተሙ ኅትመቶች ለማሠራጨት ጥረት እንዲያደርጉ መክሯል። ባለፉት ዓመታት ቋሚ ፎረም በዩኒቨርሲቲዎች ውስጥ የአገር በቀል ቋንቋና የባህል ጥናት ማዕከላት እንዲፈጠሩ መንግሥታት እንዲደግፉ ምክረ ሐሳብ ያቀረበ ሲሆን የተባበሩት መንግሥታት የትምህርት፣ የሳይንስና የባህል ድርጅት (ዩኔስኮ) መሰል ተግባራትን እንዲደግፍ አበረታቷል። እ.ኤ.አ. በ2015 በጠቅላላ ጉባዔው የፀደቀው የ2030 የዘላቂ ልማት አጀንዳ፣ በዘላቂ ልማት ግቦች 4.5 መሠረት ተወላጆች በሁሉም የትምህርትና የሙያ ሥልጠና ደረጃዎች እኩል ተጠቃሚ እንዲሆኑ ለማድረግ ያለመ ነው። የአገር በቀል ቋንቋዎችን በትምህርትና ሥልጠና ላይ መጠቀም ይህንን ግብ ለማሳካት እንደ አንድ አቀራረብ በጥብቅ ተቀምጧል። በ2016 ዓ.ም. ከቋሚ ፎረም ለቀረበለት ምክረ ሐሳብ፣ የተባበሩት መንግሥታት ድርጅት ጠቅላላ ጉባዔ 2019 ዓለም አቀፍ የአገሬው ተወላጅ ቋንቋዎች ዓመት ብሎ አውጇል ለአገር በቀል ቋንቋዎች አሳሳቢ ኪሳራ ትኩረት ለመሳብና እነሱን የመጠበቅ፣ የማነቃቃትና የማስተዋወቅ አስቸኳይ አስፈላጊነትን ለመሳብ። ብሔራዊና ዓለም አቀፍ ደረጃዎች ዩኔስኮ የዓመቱ መሪ ኤጀንሲ ሆኖ እያገለገለ ነው።
ቀደም ሲል እንደተገለጸው፣ የቋንቋዎች መጥፋት ባለፉት ዘመናትና በተለይም በዘመናችን በስፋት የሚታይ ክስተት ነው። የቋንቋ ሞት እንደ አንድ ራሱን የቻለ ክስተት ተደርጎ ሊወሰድ ይችላል፣ ስለዚህም ከእሱ ጋር የተያያዙ የቋንቋና ማኅበራዊ ቋንቋዊ ገጽታዎችን ሊይዝ የሚችል የንድፈ ሐሳባዊ ማዕቀፍ ያስፈልገዋል። በእርግጥ የብዙዎቹ ተመራማሪዎች እስካሁን በቋንቋ ሞት ላይ ያሳሰቡት ዋና ትኩረታቸው የቋንቋ ውስጣዊ ለውጦችን (በተፈጥሮ ውስጥ “ፓቶሎጂያዊ” ተብሎ የሚጠራው) የቋንቋ አጠቃቀምን በከፍተኛ ሁኔታ በመቀነሱና በማቋረጥ ምክንያት የተፈጠረውን ልዩነት ማረጋገጥ ነው። ቋንቋን ለወጣት ትውልዶች ማስተላለፍ፣ የእውቂያ ቋንቋው እንደ ማስተላለፊያ ምንጭ ያለው ሚና ብዙውን ጊዜ ችላ ተብሏልና ዝቅተኛ ግምት ተሰጥቶታል። ማንኛውም የቋንቋ ሞት ፅንሰ ሐሳብ በቋንቋ ለውጥ ላይ የውጫዊ ሁኔታዎችን ከፍተኛ ሚና ግምት ውስጥ ማስገባት አለበት፡፡ ይህም የሶሺዮሊንጉስቲክስ ጫና ሥጋት በተደቀነው ቋንቋ ላይ እንደተጫነና የአጠቃቀም ጎራውን እንዲቀንስ ያደርጋል። አንድ ቋንቋ የሚሞተው ሕጎችና አወቃቀሮች ባለመሥራታቸው ነው፡፡ በሥነ ጽሑፍ ውስጥ እስካሁን የተስፋፋው መላምት በቅርፅና በተግባሩ መካከል ጠንካራ ትስስር እንዳለና በተለይም ‹‹የቋንቋ አጠቃቀም መቀነስ የዚያን ቋንቋ እንዲቀንስ ያደርጋል፤›› (ዶሪያን፣ 1977፣ 24) የሚለው ነው። ወይም፣ በይበልጥ በተቀነባበረ መልኩ፣ «ቅርፆች ተግባራትን ይከተላሉ» (ድሬስለር፣ 1996 ዓ.ም.)። ቋንቋዎች የሚሞቱት የዚያ ቋንቋ ተወላጆች በሙሉ ወይም ከሞላ ጎደል ሁሉም በተፈጥሮ አደጋዎች፣ በዘር ማጥፋት፣ በወረርሽኝ በሽታዎችና በተፈጥሮ አደጋዎች ሊከሰት ይችላል። ከዚህም በተጨማሪ የንግግር ማኅበረሰቡ አባላት ባህላዊ መሬታቸውን ወይም ማኅበረሰባቸውን ትተው የተለያየ ቋንቋ ወዳለባቸው ከተሞች ሲሄዱ ነው። በዚህ ጊዜ የአፍ መፍቻ ቋንቋውን አደጋ ላይ ይጥላል ምክንያቱም ብዙ ልጆች ሁለት ቋንቋ ስለሚሆኑ ቋንቋውን ለትውልድ ለማስተላለፍ አስቸጋሪ ያደርገዋል። ለቋንቋ ሞት የሚዳርገው በጣም የተለመደው ሒደት የአንድ ቋንቋ ተናጋሪዎች ማኅበረሰብ ከሌላ ቋንቋ ጋር ሁለት ቋንቋ የሚናገሩበት እና ኦርጅናሉን፣ ቅርስ ቋንቋቸውን መጠቀም እስኪያቆሙ ድረስ ቀስ በቀስ ታማኝነቱን ወደ ሁለተኛው ቋንቋ ይቀየራል። ይህ በፈቃደኝነት ወይም በሕዝብ ላይ የሚገደድ የመዋሀድ ሒደት ነው። የአንዳንድ ቋንቋዎች ተናጋሪዎች፣ በተለይም የክልል ወይም አናሳ ቋንቋዎች፣ በኢኮኖሚያዊ ወይም በጥቅም ምክንያት፣ ትልቅ ጥቅም ወይም ክብር እንዳላቸው ለሚቆጠሩ ቋንቋዎች ለመተው ሊወስኑ ይችላሉ። ከዚህም በተጨማሪ፣ የአውሮፓ መስፋፋትና ቅኝ ግዛት ፍለጎት በእጅጉ አስተዋጽኦ አበርክቷል፡፡ ከ15ኛው መቶ ክፍለ ዘመን መጀመሪያ ጀምሮ የተለያዩ የአውሮፓ ኃያላን መንግሥታት ፈጣንና ሰፊ መስፋፋት ከእነሱ ጋር በተገናኙባቸው በርካታ የአገሬው ተወላጆች ባህሎች ላይ ከፍተኛ ተፅዕኖ አሳድሯል። በአሜሪካ፣ በአፍሪካ፣ በእስያና በፓስፊክ ውቅያኖስ ውስጥ የተካሄዱት የቅኝ ግዛት ፍለጋና የቅኝ ገዥ ሥራዎች ብዙውን ጊዜ የክልልና የባህል ግጭት ተከስተዋል፡፡ ሆን ተብሎ ወይም ባለማወቅ የተወላጆችን መፈናቀልና ውድመት ያስከትሏል። የግሎባላይዜሽን አንዱ ውጤት በባህላዊ አንድነት ኃይሎችና በተወላጆች ሉዓላዊነት ላይ የተመሠረተ አብዮት ነው። ግሎባላይዜሽን ተወላጆችን ወደ ሌላ ቦታ በማዛወር፣ በመንግሥት ትምህርት ቤቶች የአገር በቀል ባህላዊ ዕውቀትን በመካድ፣ አገር በቀል ቋንቋዎችን በማጥፋት፣ በሁሉም የሰው ልጅ ላይ ዝብርቅርቅ ማንነት እንዲኖር ማድረግ፣ ስለእነዚህ ባህል ወራሪ ኃይሎች በጣም ዕውቀት ያላቸውና ጠንቃቃ የሆኑትን የፈጠራ ባህላዊ ኃይሎችን በማፈን አኗኗራቸውን በማበላሸት አስተዋጽኦ አድርገዋል፡፡ በአፍሪካ አኅጉር ውስጥ በድህረ ቅኝ ግዛት ወቅት ከ20ኛው ክፍለ ዘመን መገባደጃ ጀምሮ እነዚህ ሕዝቦች በአገራዊም ሆነ በዓለም አቀፍ ሁኔታ እንደ ልዩ ተወላጅ ሕዝቦች መብቶቻቸውን ዕውቅና ለማግኘት እየጣሩ ነው። የአፍሪካ ተወላጆች አስተባባሪ ኮሚቴ (አይፒኤሲሲ) እንደ የተባበሩት መንግሥታት ካሉ መንግሥታትና አካላት ጋር በሚደረጉ ውይይቶች የአፍሪካ ተወላጆች ተወካይ በመሆን ዕውቅና ካገኙ ዋና ዋና የብሔራዊ አውታረ መረብ ድርጅቶች አንዱ ነው። በአፍሪካ መንግሥታት ደረጃ፣ የአገር በቀል መብቶችና ሥጋቶች የሚፈተኑት በአፍሪካ ኅብረት (AU) (የአፍሪካ ኅብረት ተተኪ አካል) በሚደገፈው በአፍሪካ ሰብዓዊና ሕዝቦች መብት ኮሚሽን (ACHPR) ሥር በተቋቋመው ንዑስ ኮሚቴ ነው። የአፍሪካ አንድነት ድርጅት (OAU))። እ.ኤ.አ. በ2003 መገባደጃ ላይ 53ቱ የACHPR ፈራሚ መንግሥታት የአፍሪካ ኮሚሽን የሥራ ቡድን ስለተወላጆች ሕዝብ/ማኅበረሰብ ሪፖርትና ምክሮቹን አፅድቀዋል። ይህ ዘገባ በከፊል (ገጽ 62) ይላል።
የቋንቋው የመጨረሻ ተናጋሪ ከመሞቱ በፊት እንኳን አንድ ቋንቋ ብዙ ጊዜ እንደሞተ ይታወጃል። ጥቂት አረጋውያን ተናጋሪዎች ብቻ ቢቀሩና ቋንቋውን ለግንኙነት መጠቀም ካቆሙ ቋንቋው በትክክል ሞቷል ማለት ነው። ይህን ያህል የተቀነሰ የአጠቃቀም ደረጃ ላይ የደረሰ ቋንቋ በጥቅሉ እንደ ሙት ይቆጠራል። በዓለም ላይ ከሚነገሩት ቋንቋዎች ውስጥ ግማሽ ያህሉ ለአዲሱ ትውልድ ልጆች እየተማሩ አይደሉም። አንድ ቋንቋ የአፍ መፍቻ ቋንቋ ካልሆነ ማለትም ልጆች እንደ ዋና ቋንቋቸው ካልተቀላቀሉ የመተላለፊያው ሒደት አብቅቷልና ቋንቋው ራሱ አሁን ካለው ትውልድ አይተርፍም። ዛሬ ወደ 7,000 የሚጠጉ የተለያዩ ቋንቋዎች (በቋንቋ ሊቃውንት እንደሚገልጹት) ይነገራቸዋልና በአማካይ በየሁለት ሳምንቱ ወይም ከዚያ በላይ ከመካከላቸው አንዱ ይሞታል። በ2004 ዓ.ም. የታተመ አንድ ግምት በአሁኑ ጊዜ ከሚነገሩት ቋንቋዎች 90 በመቶ ያህሉ በ2,050 ይጠፋሉ ተብሎ ይጠበቃል። በቋንቋ ጥናት የቋንቋ ሞት የሚከሰተው አንድ ቋንቋ የመጨረሻውን የአፍ መፍቻ ቋንቋውን ሲያጣ ነው። የቋንቋ መጥፋት ማለት ቋንቋው በማይታወቅበት ጊዜ፣ በሁለተኛ ቋንቋ ተናጋሪዎች ጭምር፣ የጠፋ ቋንቋ ሆኖ ሲታወቅ ነው። የቋንቋ ሞት የአንድ የንግግር ማኅበረሰቡ የቋንቋ ብቃት በቋንቋው ልዩነቱ እየቀነሰ ውሎ አድሮ ምንም ዓይነት ተወላጅ ወይም አቀላጥፎ መናገር የሚችልበት ሒደት ነው። የቋንቋ ሞት ቀበሌኛዎችን ጨምሮ በማንኛውም የቋንቋ ቅርፅ ላይ ተፅዕኖ ሊያሳድር ይችላል። የቋንቋ ሊቃውንት በቋንቋ ‹‹ሞት›› እና አንድ ቋንቋ ‹‹ሙት ቋንቋ›› የሚሆንበትን ሒደት በመደበኛ የቋንቋ ለውጥ፣ የቋንቋ ክስተት ከሐሰት መጥፋት ጋር ይለያሉ። ይህ የሚሆነው አንድ ቋንቋ በተለመደው የዕድገት ሒደት ውስጥ ቀስ በቀስ የተለየ፣ የተለየ ቋንቋ ተብሎ ወደሚታወቅ ነገር ሲቀየር፣ አሮጌውን ቋንቋ ተናጋሪዎች ሳይኖሩት ሲቀር ነው። ስለዚህም ለምሳሌ፣ የድሮ እንግሊዝኛ ወደ መካከለኛው እንግሊዝኛ፣ ቀደምት ዘመናዊ እንግሊዝኛና ዘመናዊ እንግሊዝኛ ቢቀየርም እንደ ‹‹ሙት ቋንቋ›› ሊቆጠር ይችላል። የቋንቋ ዘዬዎችም ሊሞቱ ይችላሉ፡፡ ይህም ለአጠቃላይ ቋንቋ ሞት አስተዋጽኦ ያደርጋል፡፡
አንድ ቋንቋ ሲሞት ከንግግር ባለፈ ውስብስብ የሆነ ኪሳራ ይከሰታል፣ በተለይ በአገሬው ተወላጅ ማኅበረሰቦች ውስጥ ከማንነትና ከደኅንነት ጋር ያለውን ግንኙነት ጨምሮ፣ የብዙ ተወላጆች ማንነት፣ የራስ ገዝ አስተዳደርና የመንፈሳዊ ሉዓላዊነት ከባህላዊ ቋንቋቸው ጋር ባላቸው ግንኙነት በጣም የተሳሰሩ ናቸው። የባህል ማንነት፣ ቋንቋና ማኅበራዊ ባህሎች እርስ በርስ የተሳሰሩ ከመሆናቸው አንፃር የቋንቋ መጥፋት በአገሬው ተወላጆች ውስጥ የጤና መታወክ መሠረታዊ ምክንያት ሊሆን ይችላል። ብሔራዊ የአቦርጂናል ማኅበረሰብ ቁጥጥር የሚደረግበት የጤና ድርጅት (NACCHO) ጤናን የአንድ ግለሰብ አካላዊ ደኅንነት ብቻ ሳይሆን እንደ ማኅበረሰቡ ማኅበራዊ፣ ስሜታዊና ባህላዊ ደኅንነት ሲል ይገልጻል። በአውስትራሊያ ውስጥ ላሉ አቦርጂናል ማኅበረሰቦች፣ የቋንቋ ማጣት፣ እንደ ሰፊ የቅኝ ግዛት የቅኝ ግዛት ሙከራዎች አካል፣ የጤና ኢፍትሐዊነትን በማጠናከር ቀጣይነት ያለው የእርስ በርስ ጉዳት ላይ ቁልፍ ሚና የሚጫወተው የባህል ኪሳራ አካል ነው። በአዕምሮ ጤና ላይ አሉታዊ ተፅዕኖ እንደሚያሳድር በሚታወቀው በተሰረቁ ትውልዶች መካከል ቀጣይነት ባለው የእርስ በርስ መጎዳት ላይ የቋንቋ መድኃኒት ንቁ ሚና ይጫወታልና ከፍተኛ ራስን የማጥፋት ሒደቶች ውስጥ ይሳተፋል። በቅኝ ግዛት ቋንቋዎች ውስጥ አጋዥ የሆኑ በግዳጅ የተዋሀዱ ልማዶች ለምሳሌ ሕፃናትን ወደ መኖሪያ ትምህርት ቤት መልቀቅ በዓለም ዙሪያ ባሉ ተወላጆች ማኅበረሰቦች የቋንቋ መጥፋት ፈጥረዋል። በዚህ ምክንያት የአገሬው ተወላጆች እንደ ሱስ አላግባብ መጠቀምን፣ ጉዳትንና ድብርትን የመሳሰሉ አሉታዊ የአዕምሮ ጤና ውጤቶች ያጋጥማቸዋል። በካናዳ ውስጥ በአቦርጂናል ወጣቶች ራስን የማጥፋት መጠን ላይ የተደረገ ጥናት አብዛኛው አባላት ባህላዊ ቋንቋ የሚናገሩባቸው የአገሬው ተወላጅ ማኅበረሰቦች ዝቅተኛ ራስን የማጥፋት መጠን ያሳያሉ። በተቃራኒው፣ የአባላቶቹ አባላት ከግማሽ ያነሱ በቅድመ አያቶቻቸው ቋንቋ በሚነጋገሩባቸው ቡድኖች ውስጥ ራስን የማጥፋት መጠን በስድስት እጥፍ ከፍ ያለ ነበር። ብዙ የአገሬው ተወላጅ ማኅበረሰቦች ከባህልና ከቋንቋ ጋር መተሳሰር ለደኅንነት አስፈላጊ የሆነውን ስለጤና አጠቃላይ ዕይታ አላቸው። ባህልና ቋንቋ በጋራ የጋራ ማንነት መሠረት ይገነባሉ። ስለዚህ የቋንቋ ሞት በጤና ላይ ከፍተኛ ተፅዕኖ ይኖረዋል
ኢትዮጵያ በአጠቃላይ 88 የተለያዩ ቋንቋዎች አሏት። እነዚህ ቋንቋዎች እያንዳንዳቸው በኢትዮጵያ ውስጥ በተለያዩ ቦታዎች የሚነገሩ ሲሆኑ የሚናገሩትም የተለያየ ብዛት ያላቸው ናቸው። በኢትዮጵያ አራት ዓይነት ቋንቋዎች ሲኖሩ እነሱም ሴማዊ ቋንቋዎች (በመካከለኛው፣ በሰሜን፣ በምሥራቅ የኢትዮጵያ በኩል ይነገራሉ)፣ የኩሽ ቋንቋዎች (መካከለኛው፣ ደቡብና ምሥራቃዊ የኢትዮጵያ ክፍል)፣ የኦሞቲክ ቋንቋዎች (በደቡብ ስንጥቅ መካከል ይነገራሉ) በኦሞ ወንዝና በኒሎ ሰሃራን ቋንቋዎች (በኢትዮጵያ ምዕራባዊ ክፍልና በሱዳን ድንበር)። ኢትዮጵያ ውስጥ ከሚነገሩ ቋንቋዎች ውስጥ 91 ያሉ ሲሆኑ አንድ ቋንቋዎች ጠፍተዋል። አሁን ካሉት ቋንቋዎች ውስጥ 41 ተቋማዊ ናቸው፣ 14 ያላደጉ፣ 18 ንቁ ናቸው፣ ስምንት ለአደጋ የተጋለጡና አምስት ሊጠፉ ተቃርበዋል። አማርኛ የመጀመርያ ደረጃ ትምህርት ቤቶች የማስተማሪያ ቋንቋ ቢሆንም በብዙ አካባቢዎች ግን እንደ ኦሮምኛና ትግርኛ ባሉ የአገር ውስጥ ቋንቋዎች ተተክቷል። በ1991 ዓ.ም. ከደርግ ውድቀት በኋላ በ1995 ዓ.ም. የወጣው የኢትዮጵያ ሕገ መንግሥት ሁሉም ብሔረሰቦች ቋንቋን የማሳደግና የመጀመሪያ ደረጃ ትምህርት ሥርዓትን በቋንቋቸው የመመሥረት መብት እንዳላቸው አረጋግጧል። ይህ በቀድሞው የኢትዮጵያ መንግሥት የቋንቋ ፖሊሲ ላይ ትልቅ ለውጥ ያስመዘገበ ነው። በኢትዮጵያ ውስጥ 22 ቋንቋዎች በመጥፋት ላይ ናቸው። ለቋንቋ ሞት ምክንያት የሆኑት ነገሮች ውስብስብ በመሆናቸው የትኞቹ ቋንቋዎች የበለጠ ተጋላጭ እንደሆኑ ወይም ምን ያህል ቋንቋዎች የበለጠ ተጋላጭ እንደሆኑ መገመት ቀላል አይደለም፡፡ ኢትዮጵያ ውስጥ ከሚነገሩ ቋንቋዎች ውስጥ 91 ያህሉ እየኖሩ ሲሆን ከህያዋን ቋንቋዎች ውስጥ 41ቹ ተቋማዊ፣ 14ቱ በማደግ ላይ ናቸው፣ 18ቱ ብርቱዎች፣ ስምንቱ የመጥፋት አደጋ ተጋርጦባቸዋል፣ አምስቱ ደግሞ ለመጥፋት ተቃርበዋል። ለቋንቋ ሞት አስተዋጽኦ የሚያደርጉ ምክንያቶች ውስብስብ ናቸው፡፡ ስለዚህ የትኛው ወይም ምን ያህል ቋንቋዎች የበለጠ ተጋላጭ እንደሆኑ መገመት ቀላል አይደለም፡፡ ሃድሰን ‹‹ከ10,000 በታች ተናጋሪዎች ያሉት ቋንቋ አደጋ ላይ እንደሚወድቅ በማሰብ ወይም በአንድ ትውልድ ውስጥ ሊጠፋ እንደሚችል በማሰብ፤›› ኢትዮጵያ ውስጥ 22 ቋንቋዎች በመጥፋት ላይ ይገኛሉ (1999፡96)። ይሁን እንጂ በርካታ የኢትዮጵያ ቋንቋዎች ያን ያህል ከፍ ያለ የሕዝብ ብዛት ኖሯቸው አያውቅም፡፡
የልዩ አገር በቀል ዕውቀትን መጠበቅና መመርመር በተለይም ኅብረተሰቡ ከተገናኘበት የተፈጥሮ አካባቢ ሀብት ጋር በተያያዘ የሁለቱም ተወላጆችና ማኅበረሰቦች ግብ ነው፡፡ በዚህም አዳዲስ ሀብቶችንና ጥቅማ ጥቅሞችን መለየት፣ የቋንቋ ልዩነትን የሚደግፍ የበላይ የሆነ ባህል መኖር፣ ተማሪዎችን በመጥፋት ላይ ያለውን ቋንቋና ባህል የሚያስተምሩ ፕሮግራሞችን መፍጠርና ማስተዋወቅ፣ የሁለት ቋንቋና የሁለት ባህላዊ የትምህርት ፕሮግራሞች መፍጠር፣ ለአፍ መፍቻ ቋንቋዎች የአስተማሪ ሥልጠና እንዲወስዱ ማድረግ፣ ቋንቋው በአዲስ አካባቢዎች ጥቅም ላይ መዋል አለበትና ቋንቋው የሚጠቀምባቸው አካባቢዎች (አሮጌና አዲስ) መጠናከር አለባቸው፡፡ ከአዘጋጁ፡- ጸሐፊው አንጋፋ ጋዜጠኛ፣ ደራሲ፣ የእስልምና ጉዳዮች ተመራማሪ፣ እንዲሁም የታሪክ አጥኚ ሲሆኑ፣ ጽሑፉ የእሳቸውን አመለካከት ብቻ የሚያንፀባርቅ መሆኑን እየገለጽን፣ በኢሜይል አድራሻቸው bktesheat@gmail.com ማግኘት ይቻላል፡፡ |